Άρθρο του Ηλία Παν. Τουτούνη
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΗΛΙΑ ΠΗΝΕΙΑΣ
Ανάμεσα στα τρία χωριά Άγιος Ηλίας (Άη- Λιας), Καλαθά, Δαφνιώτισσα και Κολοκυθά, μέσα σ’ ένα κατάφυτο στις πλαγιές ύψωμα, βρίσκεται μισοξεχασμένο ένα μικρό μοναστήρι με μεγάλη εμβέλεια το γνωστό με το όνομα Σωτηρούλα. Το πλάτωμα έχει υψόμετρο περίπου 250 μέτρα με μια θεσπέσια πανοραμική άποψη.
Το μοναστήρι γιορτάζει την 6η Αυγούστου. Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος είναι η τελευταία Δεσποτική Εορτή του Εκκλησιαστικού Έτους (1 Σεπτεμβρίου- 31 Αυγούστου) «κλείνει η ενιαυσία αναδρομή στα γεγονότα του βίου του Κυρίου με ένα άνοιγμα προς τα έσχατα, προς την μελλοντική παρουσία του Χριστού, προς την δόξα και την Θέωση του Μεταμορφούμενου εν Χριστώ ανθρώπου που είναι το τέλος και ο σκοπός του λυτρωτικού έργου του Σωτήρος.
Η γιορτή της Μεταμόρφωσης εισήχθηκε τον 5ο αιώνα στα Ιεροσόλυμα και γιορτάζεται από την Εκκλησία μας «περιχαρώς» στις 6 Αυγούστου. Στο ευχολόγιο της Εκκλησίας μας υπάρχει για την ημέρα αυτή ευχή για την ευλόγηση των σταφυλιών που αρχίζουν να ωριμάζουν την περίοδο αυτή και τα οποία οι πιστοί προσφέρουν στον Κύριο ως απαρχή («Ευχή εις μετάληψιν της ς΄ Αυγούστου»).
Η παλαίφατος Ιερά Μονή των Ιβήρων, μια εκ των αρχαιοτέρων και μεγαλυτέρων Ιερών Μονών του Αγίου Όρους Άθω, με φύλακα και προστάτη την Θαυματουργό Παναγία Πορταΐτισσα, στο σύνολό της είχε στις αρχές του 20ου αιώνα εκατόν τέσσερα (104) Μετόχια (ναούς και γεωργικές εκτάσεις) ανά τα ορθόδοξα κράτη.
Ένα από αυτά είναι και το ονομαστό Μετόχιον Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Σωτηρούλας ή Επαναχωρίτισσας) στον Άγιο Ηλία Πηνείας του Νομού Ηλείας, το οποίο διατηρείται ακόνη και σήμερα.
Βάσει των εγγράφων του Μετοχίου, τα οποία εμπεριέχονται σε διαφόρους φακέλους του Αρχείου της Ιεράς Μονής Ιβήρων, ο χρόνος της δημιουργίας του ή προσαρτήσεώς του εις αυτήν ανάγεται στους χρόνους της δεύτερης τουρκοκρατίας στην Πελοπόννησο.
Το εκκλησάκι αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας του Μοριά από τους Βενετσάνους το 1700, όπου με διαταγή του Γενικού Προβλεπτού του Μοριά Φραγκίσκου Γκριμάνι στους ορθοδόξους Μητροπολίτες και Επισκόπους, και ν’ αναφερθούν λεπτομερώς η εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία: «Χοριο αγιος λιας: Παναγια αμπελι αξηναριων 10. Χοραφια σε πολους τοπους στρεματα 33. Ετερει Σωτηρω δεν εχει τιποτης. Ετερει αγιος Νικολαος χοραφια στρεματα 30. Αμπελι αξηναριων 10 και ελιες ριζαις 3 εταιρει εκλησια Αγια Αικατερηνη δεν εχει τιποτης».
Στα κατάστιχα που συνέταξε η Οθωμανική διοίκηση, για τον πληθυσμό της ΒΔ Πελοποννήσου στα 1461-1463, που έχουν διασωθεί και ευρίσκονται στην Σόφια της Βουλγαρίας, στην βιβλιοθήκη «Κύριλλος και Μεθόδιος», απαντάμε το χωριό Άγιος Ηλίας με Έλληνες κατοίκους έγγαμους 114, άγαμοι 16, χήρες 9, σύνολον κατοίκων 139 και 20.659 το τιμαριωτικό εισόδημα του χωριού.
Εάν αναδιφήσουμε την απογραφή του 1461- 1463, θ’ ανακαλύψουμε ότι σχεδόν όλοι οι οικισμοί περιφερειακά από τον Άγιο Ηλία, κατοικούνταν μόνον από Αλβανούς. Αναφέρω μερικούς από αυτούς τους οικισμούς. Βάλμη, Μουζάκι, Μουσουλί, Σούλι, Λόπεσι, Σιμόπουλο, Σκλήβα, Ρένεσι, Σίμιζα, Κουκλάκι, Κουμπουθρέκα, Μαλίκι, Μιχόϊ, Μοίραλι, κ.λπ. Κατά την απογραφή, του Γκριμάνι που έγινε το 1700, ο Άγιος Ηλίας κατοικείται από 42 οικογένειες, και με αυτή την απογραφή, ανακαλύπτουμε ότι, ο εν λόγω οικισμός, εκείνη την εποχή, είναι ο πιο πυκνοκατοικημένος στην περιοχή της Πηνείας.
Πιο κάτω αναφέρω τα χωριά, της ευρύτερης περιοχής και πόσες οικογένειες είχε το καθένα το 1700, κατά την απογραφή Γκριμάνι:
Άγιος Ηλίας 42, Μαρινάκι (σημ. Άγιος Δημήτριος) 8, Ερημοχώρι (εξαφ. οικισμός στην Δάφνη) 7, Κολοκυθά 15, Καλαθά (εγκατ. οικισμός) 15, Δαφνιώτισσα 10, Μαμού Τσαούση (σημ. Κέντρο) 19, Βαλί (Μπαλή) 20, Ξενιές 27, Βελανίδι 7, Καραλήδες (εξαφ. οικισμός μεταξύ Εφύρας και Σιμόπουλο) 6, Αγραπιδοχώρι 26, Μουσουλί (εξαφ. οικισμός δίπλα στην Εφύρα) 7, Κούλουγλι (σημ. Οινόη)10, Πιρί (δίπλα στην Εφύρα) 14, Κλεισούρα (εξαφ. οικισμός μεταξύ Δαφνιώτισσας και Οινόης) 23 και Λόπεσι (Κρυονέρι) 7 οικογένειες.
Άρα συμπεραίνουμε ότι, επειδή ο Άγιος Ηλίας, κατοικούταν από Χριστιανούς και δεύτερον, ότι το χωριό εκείνη την εποχή είχε ένα σημαντικό πληθυσμό, ανάλογα με τους παραπλήσιους οικισμούς, επόμενο ήταν λοιπόν να είχε και ναούς λατρείας και προσευχής
ΙΣΤΟΡΙΑ:
Τον Γενάρη του 1826 σύμφωνα με τα διάφορα ιστορικά έγγραφα φαίνεται τα στρατεύματα του Ιμπραήμ πασά, εφόσον επέδραμαν στα χωριά γύρω από την μονή και όπως είναι ευνόητο από την μανία του, δεν πρέπει να γλίτωσε και το μοναστήρι της Σωτηρούλας.
Αυτό συμπεραίνεται ότι τα μοναστήρια ήσαν πρώτος στόχος διότι εκεί υπήρχαν συσσωρευμένοι αρκετοί θησαυροί, αλλά εκεί κρύβονταν και πολλοί κάτοικοι των γύρω περιοχών, για να γλιτώσουν από την λαίλαπα των εχθρών. Ακόμη από ένα έγγραφο παίρνουνε τις ειδήσεις για τις ληστρικές επιθέσεις προς την εν λόγω περιοχή που βρίσκεται η Ιερά Μονή Σωτηρούλας.
Στις 29 Ιανουαρίου 1826 από την Ντάμιζα ο Γεώργιος Σισίνης αναφέρεται στα γεγονότα που διαδραματίζονται εκείνη την ταραγμένη εποχή, στην περιοχή της Πηνείας.
Σεβαστή Διοίκησις
Εις τας 23 και 24 του παρόντος δι’ αναφοράς μου έλεγον την νέαν εισβολήν των εχθρών εις τας πεδιάδας της επαρχίας ταύτης, οι οποίοι διατρίβουν εισέτει. Χθες εις τα 11: η ώρα περί τα ξημερώματα μοι εδόθη είδησις από τας βάρδιας μας, ότι πολλοί εχθροί έρχονται επάνω μας έφιπποι, ημείς επιάσαμε καλά τα πόστα μας, και ενδυναμώσαμεν τα ταμπούρια μας όσον περισσότερον ηδυνήθημεν, εξ αυτών δε ήλθον μέρος εμπρός να δοκιμάση τας δυνάμεις μας. Οι ημέτεροι έρριξαν πολλά δουφέκια επάνω των και επέστρεψαν, και όντας νύκτα δεν είδομεν αν και εφονεύθησαν πολλοί ή ολίγοι. Το αυτό σώμα το εχθρικόν έπεσε προς τον Χρύσανθον, και από δύω γράμματα βλέπετε οπού σφαλώ, και δεν επαναλαμβάνω τα ίδια, όλοι οι εχθροί ήτον έως 700: άπαντες έφιπποι οι μεν 600: επολεμούσαν με τον Χρύσανθον, οι δε 100: επήγαν εις μερικά χωρία και επήραν έως 500 ή 600: πρόβατα και 50 γελάδια, και απερνούσαν από το μέρος του Κολοκυθά. Άφησα μίαν δύναμιν ικανήν ενταύθα, και με τους λοιπούς έτρεξα, πλην όντας κάμπος, δεν ηδυνήθην να βλάψω ουδέν τον εχθρόν, από την άλλην ημέραν είχα στείλει έως 60: στρατιώτας Καπελίσιους εις εν χωρίον από εδώ λεγόμενον Μπεζαΐτι και αφ’ ού οι εχθροί επλησίασαν προς ημάς, και εφώναξαν μεγαλοφώνως άπαντες οι εχθροί, καθώς, και οι ημέτεροι εις την ιδίαν στιγμήν ακουλούθησαν το όμοιον, αυτοί εδειλίασαν και έφυγαν και αν αυτοί δεν ήθελε φύγουν καθώς έφυγον από ημάς, και επήγαν εις αυτό το χωρίον. Βέβαια χωρίς αμφιβολίαν ήθελε φονευθούν πολλοί εχθροί, υπομονή λοιπόν και μένομεν ευχάριστοι των Κυρίων Καπελησίων……….. Και με όλον το σέβας μένω ευσεβάστως.
Το έτος 1833, κατά την Οθωνική περίοδο, όταν διαλύθηκαν τα περισσότερα μοναστήρια, του τότε ελεύθερου τμήματος της Ελλάδας, το Μετόχι της Σωτηρούλας διέφυγε τον κίνδυνο διάλυσης, διότι ανήκε στο Άγιο όρος και λόγω του ιδιαίτερου καθεστώτος και των προνομίων που απολάμβανε αυτός ο Ιερός Τόπος.
Η βασιλεία των Δήμων της μετεπαναστατικής Ελλάδας έληξε με το Δ.Ν.Ζ. της 10-12-1912. Ένας νόμος ιστορικός για την τοπική αυτοδιοίκηση, γιατί μ’ αυτό το νόμο διαμορφώθηκαν οι δήμοι και σχηματίσθηκαν οι κοινότητες. Για πρώτη φορά που σήμερα αποτελούν τους οργανισμούς της τοπικής αυτοδιοίκησης και Δ./Δ.. Για την εφαρμογή του νόμου τούτου εξεδόθη το από 18 – 8– 1912 Β.Δ. Περί συστάσεως Δήμων και κοινοτήτων. Ο Δήμος Πηνιείων διαιρέθηκε σε κοινότητες.
Μεταξύ των αυτών δημιουργήθηκε και η Κοινότητα Μπεζαΐτη με έδρα το χωριό Μπεζαΐτη και τα χωριά Δάμιζα, Αηλιάδες, Καλαθά, Μουζίκα, Μονή Σωτήρος και Μονή Βλασίου.
Η Ιερά Μονή Ιβήρων σημείωσε ιστορικό σταθμό στην περιφέρεια του Μετοχίου, χάρη στην δραστηριότητα των πατέρων που απεστάλησαν εκεί προς διακονίαν. Βάσει των στοιχείων που έχουμε στην διάθεσή μας από τις αρχές του 20ου αιώνα έως το 1936 υπήρξαν διαδοχικά οι κάτωθι Ιβηρίτες Ιερομόναχοι: Αγαθάγγελος, Φιλήμων, Θεοδώρητος, Κοσμάς, και Χρυσόστομος.
Το 1936 το Μετόχι το παρέλαβε ο λαϊκός ονόματι Ιωάννης Παρασκευόπουλος, εκ του γειτονικού χωριού Καλαθά όπου το διαχειρίσθηκε για 18 έτη περίπου. Η παραγωγή του Μετοχιού τότε ανήρχετο σε 1.500 οκάδες λάδι, η συνολική περιουσία του ανήρχετο σε 500.000 δρχ.
Το 1941 το μετόχι κινδύνευσε να αφαιρεθεί από την οργάνωση του ΕΑΜ, όπως αυτό συνέβηκε και με το παραπλήσιο αυτού κείμενο Δοχειαρίτικο Μετόχι του Αγίου Βλασίου υπό των κατοίκων του χωριού Δάφνης (Ντάμιζας). Αυτή η πράξη απετράπη από τους Ιβηρίτες και του διαχειριστού του κ. Ιωάννη Παρασκευόπουλου, οι οποίοι ενέργησαν με αμέριστη σύνεση και ενεργητικότητα.
Το 1953 έγινε εκχώρηση του Μετοχίου υπό της Μονής εις τους Αγιορείτες αυταδέλφους Σάββα Μοναχό και Αντώνιο Ιερομόναχο εκ του Κουτλουμουσιανού Κελλίου του Τιμίου Προδρόμου (συνοδείας Δωροθέου Ιερομονάχου). Ο π. Σάββας κοιμήθηκε το 1965 και ετάφη στο μετόχι, ο δε αυτάδελφός του συνέχισε την διακονία του έως το 1997 με βοηθό του από το 1993 και εντεύθεν Αρχιμανδρίτη Ιερόθεο Ζαχαρή τ. Πρωτοσύγκελο της Ιεράς Μητρόπολης Πατρών.
Το 1962 που άρχισε εντατικά η κατασκευή του τεχνητού φράγματος του Πηνειού ποταμού, έγινε απαλλοτρίωση 12 στρεμμάτων γης του Μετοχίου. Η αποζημίωση αυτή που ανερχόταν στο ποσό των 50.000 δραχμών τότε, αποδόθηκε στην Ιερά Μονή των Ιβήρων το έτος 1967, κατόπιν απόφασης του Δημοσίου Ταμείου Αμαλιάδας.
Το 1964 έγινε συντονισμένη προσπάθεια αρπαγής και πώλησης του Μετοχίου από κάποιον επιτήδειο δικηγόρο, πλην όμως οι κάτοικοι της Κοινότητας του Αγίου Ηλία που θέλησε να περιπλέξει στα σχέδιά του αρνήθηκαν, επιθυμούντες να παραμείνει όπως έχει το προσκύνημα, δεδομένου ότι τα περισσότερα κτήματα κατ’ αυτούς τα δώρισαν οι πρόγονοί τους.
Το 1966 έγινε παραχώρηση οικοπέδου έκτασης 2.546 τ.μ. από την μονή προς την Σχολική επιτροπή του δημοτικού σχολείου της Κοινότητας του Αγίου Ηλία προς ανέγερση νέου διδακτηρίου (2/θεσιο δημοτικό σχολείο).
Το έτος 1976 έγινε διάνοιξη της αμαξιτής οδού προς το Μετόχι και το έτος 1979 διαμόρφωση αυτής.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια ριζικής ανακαίνισης του Μετοχίου από τον υπεύθυνο Ιβηρίτη Αρχιμανδρίτη Ιερόθεο Ζαχαρή.
ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ:
Σε μια αίτηση της Ιεράς Μονής Ιβήρων την 9ην Δεκεμβρίου 1963 προς το Υπουργείο Εσωτερικών (Διεύθυνσης Αγροφυλακής) αναφέρεται ότι: «Η Ιερά Μονή Ιβήρων, κατέχει από πολλών δεκαετηρίδων έκταση περίπου τετρακόσια ογδόντα (480) στρεμμάτων και έχει την νομή και κυριότητα αυτής εν τη περιφέρεια της Κοινότητας Εφύρα- Αμαλιάδος Ηλείας υπό το όνομα Μετοχιού Ιερά Μονή Σωτηρούλας- Καλαθά».
Στην υπ’ αριθμόν 258966/7-12-1963 Πράξη του Υπουργείου Γεωργίας του τότε Βασιλείου της Ελλάδας, σύμφωνα με την οποία αυτή αναγνωρίσθηκε ως ιδιωτική δασική έκταση, που ανήκει στην κυριότητα της Ιεράς Μονής Ιβήρων, της οποίας μετόχι είναι η Ιερά Μονή Σωτηρούλας ή Επαναχωρίτισσας της περιφέρειας Αγίου Ηλία Πηνείας, αναφέρονται τα εξής: «Συνορεύει ανατολικώς με αγρούς κατοίκων Αγίου Ηλία και δρομίσκου από αγρόν ιδίας Μονής (=Μετοχιού) εις θέση Αγία Κυριακή μέχρι Διάσελο κείμενο βορειοδυτικώς της Μονής (= Μετοχιού), Δ με αγρόν Ιωάννου Παρασκευόπουλου, Β με Διάσελο και Λάκκο Θεοφίλη, Ν με ρέμα Πατσουλιάς αγρούς κατοίκων Καλαθά και Διάσελο εις Αηλέϊκο Πηγάδι».
Το πότε περιήλθε αυτή η δασική έκταση των 480 στρεμμάτων γύρω από την μονή κανένας δεν γνωρίζει, το μόνο που ξέρουμε ότι αυτό έγινε προ αμνημονεύτων χρόνων. Αυτή την έκταση εκμεταλλεύεται η μονή και σήμερα την ενοικιάζει για βοσκή, ενώ στο παρελθόν τα χρησιμοποιούσε σαν λιβάδια για τα ιδιόκτητα ζώα της. Από τα 480 στρέμματα τα 100 είναι καλλιεργήσιμα χωράφια και τα υπόλοιπα 380 είναι δασοσκεπής έκταση. Αυτή εκτίθεται γύρωθε της μονής και εξαπλώνεται προς όλα τα σημεία του ορίζοντα υπό των κλιτύων κορυφογραμμής, στην κορυφή της οποίας είναι κτισμένη η μονή. Το έδαφος της είναι αργιλώδες και αμμώδες με κλίση η οποία κυμαίνεται από 5% - 100% όπου σε μερικά σημεία είναι αδιάβατο. Το δάσος αποτελείται από πουρνάρια, κουμαριές, ρείκια, φτελιές, σπαρτιές, σφάκες και δρυς.
Η Σωτηρούλα υπήρχε στα 1700 αλλά χωρίς περιουσιακά στοιχεία, άρα το ξωκλήσι πρέπει να ήταν κτισμένο από του κατοίκους του Αγίου Ηλία, όπου από αυτό πιθανότατα μα έλαβε και το όνομα το ομώνυμο χωριό. Όμως η εκκλησιαστική παράδοση, θέλει τα ξωκλήσια του Αϊ -Λιά και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος να τα κτίζει σε υψώματα γιατί ψηλά έγινε το θαύμα της Μεταμόρφωσης και μάλιστα με έντονη την παρουσία του Προφήτη Ηλία. Από την επιγραφή της πλάκας πάνω από την βορινή πύλη στα 1767 με τον κληρικάρχη (ιερέα ηγούμενο) Δοσίθεο, ανοικοδομείται είτε γιατί γκρεμίστηκε είτε, το πιθανότερο για σύσταση μονής από τον Δοσίθεο. Κατά τα Ορλοφικά το 1770 και την επανάσταση του 1821, το μοναστήρι ρημάζει, πάντως το 1883 μάλλον ανακαινίζεται μια και η επιγραφή είναι σβησμένη. Ίσως τότε να αφιερώθηκε στην Μονή Ιβήρων, σαν μετόχι της και που μέχρι σήμερα εξακολουθεί να παραμένει. Με τους σεισμούς του 1909, γκρεμίστηκε όπως και τα κελιά της, ξεθεμελιώθηκε και μεταφέρθηκε στο ίδιο πλάτωμα ανατολικότερα όπου χτίσθηκε ο σημερινός ναός, με τα κελιά και την αποθήκη τους. Τότε αφιερώθηκε με το επαναχτίσιμό της στην Παναγία την Πορταΐτισσα ασφαλώς από τους μοναχούς της μονής Ιβήρων, όπου βρίσκεται η πανάρχαια εικόνα της Παναγίας της Πορταΐτισσας. Παρ’ όλες τις περιπέτειές της, η Σωτηρούλα, η αρχική επωνυμία του ξωκλησιού του 1700, παραμένει και ο πανηγυρισμός της εξακολουθεί να γίνεται τετρακόσια χρόνια και πλέον.
Πιο κάτω αναφέρω και ένα επιτραπέζιο δημοτικό τραγούδι που, κατά πάσα πιθανότητα, ν’ αναφέρεται, όπως μου είπε ο αείμνηστος Χρύσανθος Βαντάνας, στο Μοναστήρι της Σωτηρούλας, στον Αϊ -Λιά Πηνείας, επίσης αναφέρω ότι ο αείμνηστος Βλάσης Θεοδ. Τσουραπάς από το χωριό Κολοκυθά, μου είχε δώσει μερικούς ελλιπείς στίχους και μου ανέφερε για το επεισόδιο αυτό και πως τραγουδιέται:
Χήρας υγιός διβόλιζε, ψηλά στη Σωτηρούλα
σιμά την πόρτα της εκκλησιάς, στέκει και την κρούει.
Κι η μάνα του έλεγε με το στανιώ του λέει:
-Για γύρνα πίσω γιούλη μου, για σήκ’ απάν’ αστρί μου.
Ηγούμενος την άκουσε γυρίζει και της λέει:
-Σύρε κυρά μου στο σπίτι σου, σύρε και στη σεριά σου,
ο γιός σου καλογέρεψε, εδώ στο μοναστήρι.
Κάνει τον Άγιο του για γονιό, το μοναστήρι σπίτι,
χαρίζει την ψυχούλα του, σε τούτη τη ραχούλα.
(Μου το έφερε γραμμένο ο Χρύσανθος Βαντάνας από το χωριό Δάφνη (τέως Ντάμιζα) του δήμου Αμαλιάδας, στις 13 Μαρτίου 1992).
ΦΩΤΟ ΗΛΙΑΣ ΤΟΥΤΟΥΝΗΣ