Πατριαρχεία

Αγιασμός στην Πατριαρχική Σχολή Αλεξανδρείας
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 30/09/2012

Την 30η Σεπτεμβρίου ε.ε, η Α.Θ.Μ. ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ.Θεόδωρος Β’, μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας, ετέλεσε την Ακολουθία του αγιασμού στην Πατριαρχική Σχολή Αλεξανδρείας “Άγιος Αθανάσιος”, επί τη ενάρξει του νέου ακαδημαϊκού έτους 2012-2013.

 

Κατά την σύντομη προσλαλιά Του ο Μακαριώτατος  απηύθυνε πατρικές νουθεσίες και ευχές προς τους αφρικανούς σπουδαστές, τους οποίους διαβεβαίωσε ότι προσωπικώς θα μεριμνά για την περαιτέρω πορεία τους και την, συν Θεώ, μελλοντική ιερατική τους διακονία, μετά την αποφοίτησή τους και την επιστροφή τους στους γενεθλίους τόπους τους. Επίσης, ευχαρίστησε τον Πανοσιολ.Σχολάρχη, Αρχιμ.κ.Νάρκισσο Γκάμμο και  

δείτε περισσότερα »
«Συνείδηση και ταυτότητα στους πρόσφυγες της Ελλάδος το 1922»
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 21/09/2012

Άρθρο Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου κ.κ.Ανδρέα

 

Το άρθρο αυτό όπως και το προηγούμενο[1], σκοπό έχει να προβληματίσει. Οι νεότεροι ιστορικοί στην Ελλάδα, αλλά και στις άλλες βαλκανικές χώρες, που μελετούν, γράφουν και ξαναγράφουν την ιστορία, μέσα από το διάβασμα, την προσέγγιση και επαναπροσέγγιση των ιστορικών πηγών, προσδοκώ να τοποθετηθούν, να θέσουν ερωτήματα για μας αλλά και τους επόμενους. Με ενδιαφέρον διάβασα το 2003 τον Δ. Σταματόπουλο[2], ότι είχε ερευνήσει παραπέρα - και το αναφέρει στον πρόλογο του - την εκκλησιαστική και κοινωνική διάκριση ιωακειμικών - αντιιωακειμικών που το 1995 είχα θέσει και με είχε απασχολήσει[3].

Η ιστορία πανθομολογουμένως γράφεται από τους εκάστοτε νικητές, με τα πολιτιστικά επιτεύγματα και τους ίδιους είτε να παραδίδουν ειρηνικά στις επόμενες γενιές[4], είτε με συγκρουσιακά αποτελέσματα να περιέρχονται στην ιστορική περισυλλογή και γραφίδα. Για να γράφεται και να ξαναγράφεται η ιστορία. Και όλοι συμφωνούμε ότι διαφορετικά παρουσιάζονταν τα ιστορικά γενόμενα στην ιστοριογραφία της σοβιετικής Ρωσίας και διαφορετικά στη μετασοβιετική. Το ίδιο ισχύει για την Ισπανία, όπου το τέλος του εμφυλίου της καθόρισε και την κατεύθυνση της ιστοριογραφίας της στην εποχή του Φράνκο, δεν παρέμεινε όμως η ίδια και μετά το θάνατό του. Στις παραπάνω περιπτώσεις η ιστορία διαμόρφωνε και την ανάλογη ταυτότητα και συνείδηση.

Η συνείδηση και ταυτότητα στους αγροτοποιμενικούς προσφυγικούς πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα το 1922-1923 είναι εμφανέστατη. Δεν χωρούν εδώ αμφισημίες. Η συνείδηση και ταυτότητα των προσφυγικών αυτών στρωμάτων εκφράζεται κύρια και πρωταρχικά με τη θρησκευτική τους πίστη, που διαμορφώνει την ταυτότητά τους και την ιστορική τους μνήμη σε αναφορά και σχέση με τις συλλογικές ή προσωπικές παραστάσεις που είχαν από τις πατρίδες τους. Μνήμες συνυφασμένες με θρησκευτικές πολιτιστικές εκφράσεις και εκδηλώσεις.

Η θρησκευτική αυτή πρωτίστως προσφυγική ταυτότητα και συνείδηση διαμορφώθηκε, έχει τις ρίζες της, στις δομές της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, στην αυτοκρατορική οικουμένη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τα διαρκή αποκαλυπτικά θεοσημεία. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που τη διαδέχεται, διαφυλάττεται η συνείδηση αυτή εν μέσω των περιπετειών και των συγκρούσεων της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο Σεβασμιώτατος Καισαριανής κ. Δανιήλ στην ομιλία του για τα 90 χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής παρουσίασε την τραγικότητα των γενομένων με τις σφαγές και την εξολόθρευση του χριστιανικού στοιχείου, μέσα από τη δημοσίευση μέρους έκθεσης και αναφοράς του Εφέσου Χρυσοστόμου, αλλά δεν αποσιώπησε τη μείζονα διάκριση, το δίπολο οθωμανισμού – νεοτουρκικού εθνικισμού, εθναρχίας –έθνους. Αποδέχεται σαφέστατα τη διαφορά Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κεμαλικού εθνικού τουρκικού κράτους.

Γράφει ο Μητροπολίτης Καισαριανής: «Ἐνῷ δηλαδὴ κατὰ τοὺς μακροὺς αἰῶνας, καθ’ οὓς ἐκυριάρχησεν ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἐπὶ τῶν Χριστιανῶν τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀσίας, παρ’ ὅλον τὸν μετὰ φανατισμοῦ κατὰ τῶν Χριστιανῶν πόλεμον καὶ τὰς συχνὰς κατὰ τοῦ κλήρου καὶ τοῦ λαοῦ πιέσεις καὶ πολλάκις τοὺς φόνους αὐτῶν, τὸ Χριστιανικὸν στοιχεῖον ἀπήλαυε ποιᾶς τινος προστασίας καὶ τὰ λεγόμενα προνόμια τῶν Χριστιανῶν ἐξησφάλιζόν πως τὴν ἐλευθέραν ἐξάσκησιν τῶν θρησκευτικῶν των καθηκόντων καὶ καθίστατο οὕτω δυνατὴ ἡ διατήρησις καὶ ἡ πνευματικὴ ἔτι πρόοδος καὶ ἡ ἐν τῷ πολιτισμῷ ἀνάπτυξις αὐτῶν, τὸ Κεμαλικὸν καθεστὼς ἀνατρέψαν βιαίως τὴν ἐπὶ μακραίωνος ἱστορίας καὶ ἐπὶ ἐπισήμων πράξεων καὶ συνθηκῶν βασιζομένην ταύτην τάξιν τῶν θρησκευτικῶν ἐν Τουρκίᾳ πραγμάτων, ὡς σκοπὸν αὐτοῦ ἔταξε τὴν τελείαν ἐκρίζωσιν τῶν Χριστιανῶν ἐκ τοῦ Τουρκικοῦ κράτους»[5].

Η θρησκευτική συνείδηση του χριστιανικού πληθυσμού στη Μ. Ασία διαφυλάττεται στους χρόνους της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας από το Οικουμενικό μας Πατριαρχείο, την εκκλησιαστική και πολιτική κεφαλή του Γένους των Ρωμαίων. Ο αυτοκράτορας, ο «πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ ρωμαίων», δίνει τη θέση του στον Πατριάρχη των Ρωμαίων που επιτελεί την εκκλησιαστική και πολιτική του αποστολή με τις δομές του Οικουμενικού Πατριαρχείου[6]

O Μητροπολίτης Νικαίας κ. Αλέξιος στην επετειακή ομιλία του για τη Μικρασιατική Καταστροφή αναφέρεται στην «ἐκεῖ Ἐθναρχοῦσα Ἐκκλησία», με κορυφαίο πρόσωπο της Μικρασιατικής Καταστροφής τον άγιο ιερομάρτυρα Μητροπολίτη Χρυσόστομο και προχωράει με κέντρο το πρόσωπο του αγίου Σμύρνης στην παραδοσιακή διαχρονική συνέχεια και σύνδεση: «ἐπανέλαβε ὑπερήφανα στάσεις ἡρώων ἀπό τήν ἀρχαιότητα ὥς τίς μέρες μας…Στέκεται ἰσάξια πλάι στόν Λεωνίδα, τόν Θεμιστοκλῆ, τούς Σουλιῶτες, τούς Μακεδονομάχους, τούς ὑπερασπιστές τοῦ Ἀρκαδίου, τούς ἥρωες τοῦ ’40».

Ο Μητροπολίτης Γλυφάδος κ. Παύλος, μικρασιατικής καταγωγής, στην επετειακή ομιλία του αναφέρθηκε στις προσωπικές αναμνήσεις του πατέρα του στη Σμύρνη, αλλά και του ίδιου, ο οποίος διαφυλάττει ως ιερό κειμήλιο τη φωτογραφία του Χρυσόστομου που του παρέδωσε ο πατέρας του. Ο άγιος εθνομάρτυρας Σμύρνης Χρυσόστομος αποτελεί κορυφαίο εκπρόσωπο της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, την οποία είχε το πρώτον υπηρετήσει ως Δράμας στον Μακεδονικό αγώνα[7]. Διαδέχθηκε τον Βασίλειο, ένα κορυφαίο εκπρόσωπο της εθναρχίας, της Ρωμιοσύνης, του οθωμανισμού και των προνομίων. Και οι δύο Μητροπολίτες της Σμύρνης, Βασίλειος και Χρυσόστομος, υπηρέτησαν το πνευματικό και πολιτιστικό μέγεθος του ελληνισμού, μέσα όμως από διαφορετικά ιδεολογικοπολιτικά σχήματα. Ο Βασίλειος αποδέχεται την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε εποχή που αντιμετωπίζει το δίλημμα προεθνική ή εθνική πορεία και εξεδήμησε στη Σμύρνη το 1910, δύο χρόνια μετά το κίνημα των Νεοτούρκων. Η προξενική έκθεση του εθνικού μας κέντρου, της Αθήνας, χαρακτηρίζει τον Βασίλειο «σλάβο τε το γένος και το φρόνημα», επειδή γεννήθηκε σε σλαβόφωνη οικογένεια.

Στα αστικά προσφυγικά στρώματα της Σμύρνης, αλλά και των άλλων μικρασιατικών πόλεων διαμορφώνεται και ενδυναμώνεται η τάση που αναζητάει και εκφράζει τη σύνδεση με το εθνικό μας κέντρο, την Αθήνα. Στην περίπτωση αυτή έχουμε αποσαφηνισμένη εθνική ταυτότητα και εθνική συνείδηση. Οι δύο εφημερίδες της Σμύρνης, η «Αμάλθεια», που ανέλαβε την ευθύνη της εκλογής του εθνοϊερομάρτυρα αγίου Χρυσοστόμου, και η «Ν. Σμύρνη» που αναζητώντας τον διάδοχο του Βασιλείου μέσα από τις δομές της εθναρχίας και του οθωμανισμού προτείνει τον μετέπειτα Δυρραχίου Ιάκωβο, εκφράζουν τις δύο τάσεις του αστικού πληθυσμού της Σμύρνης. Στην πρώτη της «Αμάλθειας», της αίγας που θήλασε τον Δία στο Ιδαίο Άντρο του Ψηλορείτη, έχουμε τον εθνικό προσανατολισμό και στη δεύτερη την επιμονή στον οθωμανισμό και τη συνείδηση του Γένους. Στις ποδοσφαιρικές ομάδες «Απόλλων» και «Πανιώνιος» εκφράζονται επίσης οι δυο παραπάνω κατευθύνσεις.

Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα ομιλούν κατά κανόνα για την «πατρίδα» με διαφορετική νοηματοδοσία και φόρτιση. Ο όρος «πατρίδα» μπορεί να σημαίνει και την εθνική επικράτεια. Πρωτίστως ή και παράλληλα, ακόμα και για τα αστικά προσφυγικά στρώματα η πατρίδα σηματοδοτεί τον τόπο της γέννησής τους και τον πλησιόχωρο προς αυτόν τόπο. Για τον παππού μου, αν και εθελοντή του ελληνικού στρατού από το κίνημα της Θεσσαλονίκης το 1916 μέχρι και το κίνημα του 1922, πατρίδα εξακολουθούσε να παραμένει η χερσόνησος της Ερυθραίας –Τσεσμέ, με κέντρο πάντοτε τη γενέτειρά του, τα Αλάτσατα. Στη σταθερότητα αυτής της ταυτότητάς του συνέβαλε και η αγροτική του ενασχόληση.

Αλλά και ο λόγιος Νικόλαος Σταυρινίδης, επώνυμος μεταφραστής του τουρκικού αρχείου στο Ηράκλειο της Κρήτης, σπουδαγμένος στις περιώνυμες σχολές της Σμύρνης, με τον όρο «πατρίδα» έδινε προτεραιότητα στη γενέτειρά του, κάτι που γνωρίζω από προσωπική συναναστροφή: η πατρίδα σηματοδοτούσε το χωριό Σαϊπ με την Ερυθραία – Τσεσμέ, όπως δηλαδή και στον παππού μου. Στο Σαϊπ ζούσαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Εκεί ο Σταυρινίδης έμαθε μαζί με τους μουσουλμανόπαιδες τα τουρκικά. Σπούδασε στη Σμύρνη, στη σχολή Αρώνη, όπου έμαθε τα Γαλλικά, στη δε σχολή Μπάξτερ τα αγγλικά. Στις σχολές γινόταν διδασκαλία και της παλαιάς τουρκικής γραφής, και με την έφεση που είχε έμαθε τα παλαιοτουρκικά.

Επειδή μιλάμε για ταυτότητες και συνείδηση ας γνωρίζουμε ότι ο Σταυρινίδης «για να εγγραφεί στο Λύκειο Αρώνη ρωτήθηκε από το καθηγητή πως ονομάζεται. «Καψής» απάντησε ο νεαρός. «Α!, έκανε με αποδοκιμασία ο καθηγητής, «αυτό είναι τούρκικο, το όνομα του πατέρα σου ποιο είναι;». «Σταύρος» ήταν η απάντηση. «Τότε το επώνυμό σου είναι Σταυρινίδης», απεφάνθη ο ελληνολάτρης καθηγητής»[8]. Αν σήμερα ηχούν όλα αυτά λίγο πομπώδη έναν αιώνα πριν, στις αρχές του 20ου, δεν ήταν. Το γεγονός συμβαίνει περί το 1913 στη Σμύρνη. Ο καθηγητής που του άλλαξε το επίθετο, πιθανότατα απόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι εκφραστής της νεοελληνικής εθνικής ιδέας, η οποία έχει διασκελίσει το Αιγαίο και έχει εγκατασταθεί στη Σμύρνη πολύ πριν από τον Ελληνικό στρατό τον Μάιο του 1919. Η Ελληνική συνείδηση και ταυτότητα, όπως και κάθε εθνική συνείδηση, προϋποθέτει το κέντρο της και τους εκφραστές της. Το Εθνικό Πανεπιστήμιο των Αθηνών αναλαμβάνει και διαδραματίζει ευστοχότατα αυτή την αποστολή, περί δε τα μέσα του 19ου αιώνα έχει ισχυρούς συμπαραστάτες τους συλλόγους με πρώτο τον Φιλολογικό Σύλλογο[9].

Στους τουρκόφωνους προσφυγικούς πληθυσμούς η θρησκευτική τους συνείδηση καθορίζει και προσδιορίζει καταλυτικά την ταυτότητά τους. Γνώρισα στον ελληνόφωνο προσφυγικό συνοικισμό Ατσαλένιου - Ν. Κλαζομενών, όπου γεννήθηκα και έζησα, την τουρκόφωνη κυρά Αξιώπη. Της αφιέρωσα[10]το δεύτερο τόμο του «Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά» με το εξής σχόλιο στον πρόλογο: «Η Αξιώπη, η ορθόδοξη τουρκόφωνη Ρωμιά της αφιέρωσης, μακαρίτισσα πλέον είναι η ανώνυμη Μικρασιάτισσα, που ζει στην εποχή αυτή το ιστορικό δράμα των δύο προηγούμενων αιώνων. Οι εθνοκτονίες την ξερίζωσαν και αναγκάστηκε να ζήσει στον ελληνόφωνο προσφυγικό συνοικισμό Νέων Κλαζομενών Ατσαλένιου στο Ηράκλειο, μιλώντας τη γλώσσα της τη μητρική, σχεδόν μόνο με το γιό της»[11]. Πέρα όμως από την αναζήτηση και τον προσδιορισμό της συνείδησης και ταυτότητας στην κυρά Αξιώπη ή σε άλλους ορθόδοξους τουρκόφωνους ή δίγλωσσους, οι απόγονοί τους που συνέχισαν τη ζωή τους στην Ελλάδα εξέφρασαν την εθνική μας ταυτότητα και συνείδηση.

Η υποθετική εκδοχή όπου θα έμεναν και θα συνέχιζαν τη ζωή τους στην Καππαδοκία της Μ. Ασίας[12]μας προδιαθέτει για το μέλλον και την ταυτότητα που θα διαμορφωνόταν. Συνεπώς η ταυτότητα και συνείδηση διαμορφώνονται, ισχυροποιούνται ή εξασθενούν υπό την επίδραση συγκεκριμένων δεδομένων παραγόντων που όμως μεταβάλλονται, αλλάζουν μέσα στο χρόνο. Το ιστορικό γίγνεσθαι δεν είναι αμετάβλητο. Επηρεάζει κάποτε μάλιστα καταλυτικά την ταυτότητα και τη συνείδηση.

Η ταινία «Πολίτικη κουζίνα» βοηθάει τον προβληματισμό μας. Στην ίδια χρονική περίοδο άνθρωποι με την ίδια καταγωγή και γλώσσα την Ελληνική, εκφράζονται με διαφορετική ταυτότητα και συνείδηση, ανάλογη με τα μνημεία, τον πολιτισμό και το ιστορικό παρελθόν του. Στην ταινία ο Κωνσταντινοπολίτης που αναγκάζεται να ζήσει στην Αθήνα μετά τη βία των Σεπτεμβριανών του 1955 έχει την ίδια ταυτότητα και συνείδηση με τον εκ Πελοπονήσου ή Στερεάς Ελλάδας Αθηναίο;

Η προσέγγιση της ταυτότητας και συνείδησης του Ποντιακού Ελληνισμού έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο Πόντος είχε πλούσιο και δημιουργικότατο ιστορικό παρελθόν. Το Βασίλειο του Πόντου με διάρκεια ζωής περί τους τρεις τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες. Την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας από το 1204 με τους Μεγαλοκομνηνούς έως το 1461 που υποκύπτουν στους Οθωμανούς. Με λογίους, όπως τον Γεώργιο Τραπεζούντιο ή τον Γεώργιο Αμοιρούτζη. Με λαμπρά εκκλησιαστικά καθιδρύματα, όπως την Παναγία του Σουμελά, τον άγιο Γεώργιο τον Περιστερεώτα. Με το περίλαμπρο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, όπου δίδαξε ο Πόντιος Σεβαστός Κυμινίτης στον 17ο αιώνα, ενώ η σχολή σταμάτησε τη λειτουργία της με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτή την ταυτότητα, τη συνείδηση και την ιστορική μνήμη των Ποντίων πόσο τη γνωρίζουν οι σημερινοί Πόντιοι ή πόσο τη γνώρισαν οι Πόντιοι της πρώτης ή δεύτερης γενιάς; Διδάσκεται στα ελληνικά μας σχολεία η ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού; Η προσπάθεια για την Ποντιακή ή Ποντοαρμενική Δημοκρατία, αν είχε άλλη πορεία, τότε στα σχολεία της Τραπεζούντας, της Σινώπης και στις άλλες πόλεις του Πόντου η διδακτέα ύλη τους στο μάθημα της ιστορίας θα ταυτιζόταν με αυτή του Ελληνικού κράτους; Θα εφησύχαζε στα ράφια των βιβλιοθηκών μια τόση λαμπρή ιστορική πορεία, στην οποία προέχουσα θέση κατέχει ο πλούτος και το μεγαλείο της ποντιακής διαλέκτου, που έμεινε πλέον μια νεκρή γλώσσα, όπως και η κρητική διάλεκτος. Εν μέσω άλλων ιστορικών εξελίξεων η ποντιακή διάλεκτος δεν θα ήταν, όπως και με το συνάδελφο στη Θεολογική Σχολή καθηγητή Ηρακλή Ρεράκη συζητήσαμε, η καθομιλουμένη και γραπτή γλώσσα του Ποντιακού Ελλήνισμού, μια ζωντανή δηλαδή γλώσσα; Συμφώνησε βέβαια ο συνάδελφος κ. Ρεράκης ότι η παγκοσμιοποίηση και η πολυπολιτισμικότητα δεν ευθύνονται γι΄ αυτή την εξέλιξη.

Δεν θα ονοματίσω, αλλά είναι ζητούμενο μια τέτοιου μεγέθους ιστορικότητα για ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. Ένα ιστορικό παρελθόν με πολιτιστικό μέγεθος όπως αυτό του Ποντιακού Ελληνισμού, θα είχε αναδειχθεί, θα είχε καταστεί διδακτέα ύλη σε σχολεία. Τα πρόσωπα, η γλώσσα, τα μνημεία, τα εκκλησιαστικά καθιδρύματα θα αποτελούσαν εθνικά σύμβολα και σημεία εθνικής αναφοράς, για την ιστορία του χθες και του απώτερου παρελθόντος του εθνοκρατικού συνόλου που θα εδραζόταν σε μια τόσο εύσχημη ιστορία, όπως αυτή του Ποντιακού Ελληνισμού, την οποία ιστορικές συγκυρίες την τοποθέτησαν στις βιβλιοθήκες, για να τις μελετούν κυρίως οι ειδικοί.

Εμείς οι Έλληνες με το πλουσιότατο ιστορικό παρελθόν έχουμε τη δυνατότητα επιλογής στη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας. Ακόμα και η δημιουργία ενός σχολείου ιστορίας, κατά το προηγούμενο του μουσικού σχολείου, δεν θα αναιρούσε το δίλημμα, τι να διδάξουμε στα παιδιά μας από την ιστορικότητά μας. Το ερώτημα τι να διδάξεις, τι να γράψεις και τι να παρακάμψεις θα ήταν και στο ιστορικό σχολείο μείζον και υπαρκτό. Τα Τίρανα, η Σόφια και πολύ περισσότερο τα Σκόπια έχουν όμως παρόμοια διλήμματα ιστορικών επιλογών; Στην τελευταία χώρα ο μύθος είναι ανυπερθέτως κυρίαρχος στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της συνείδησής τους. Ενθυμούμαι τον φοιτητή, όταν με παράπονο μου είπε, «Σεβασμιώτατε, εμένα στο σχολεία μου με έμαθαν ότι είμαι απόγονος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τώρα τι να κάνω; Ελάτε στη θέση μου».

Η ταυτότητα και συνείδηση των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα το 1922 στους αγροτικούς πληθυσμούς σηματοδοτείται πρωτίστως από την εκκλησιαστική τους πίστη. Από τη θρησκευτική τους συνείδηση, η οποία εξαγριωνόταν διαμαρτυρόμενη, ή με αγανάκτηση σιωπούσε, όταν φθάνοντας στην Ελλάδα άκουγαν ενίοτε να υβρίζονται τα θεία. Στους αστικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, προσφύγων και αυτών στη συνέχεια, έχουμε την έκφραση της εθνικής συνείδησης πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι οθωμανιστές της εθναρχίας, του «Πανιωνίου» ή της «Ν. Σμύρνης», αστικοί και αυτοί πληθυσμοί, εγκαθιστάμενοι στην Ελλάδα αποδέχονται και συστοιχίζονται με την εθνική πραγματικότητα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Μανουήλ Γεδεών, Φαναριώτη στη συνείδηση και την καταγωγή, Μεγάλου Χαρτοφύλακα και άρχοντος χρονογράφου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έμπιστου του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄. Είκοσι έξι χρονών το 1876, ο Γεδεών θα γράψει στο βιβλίο επισκεπτών της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα, στο Σεράϊ: «Εις Κύριος-μία πίστη-εν Βάπτισμα, εν ω ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, δούλος ή ελεύθερος, ουδέ Σλαύος ή Ελλήν». Το 1921 θα εγκατασταθεί στην Αθήνα, το 1926 θα γίνει μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Εκ της Ιεράς Μητρόπολης Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου

 



[1]Νανάκη Α., «1922: Το τέλος της αυτοκρατορικής Οικουμένης του Ελληνισμού».

[2]Σταματόπουλου Δ., Μεταρρύθμιση και εκκοσμίκευση. Προς μια ανασύνθεση της ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ο αιώνα, Αθήνα 2003.

[3]Νανάκη Α., Το Μητροπολιτικό ζήτημα και η εκκλησιαστική οργάνωση της Κρήτης (1897-1990), Κατερίνη 1995, σ. 49-65)

[4]Βλ. και το ποίημα του Καβάφη «Οι Βάρβαροι».

[5]Βλ. ιστοσελίδα της Μητροπόλεως Καισαριανής.

[6]Περισσότερα για την ευθύνη και δράση του Πατριαρχείου την περίοδο αυτή θα μπορούσε να δει κανείς στο άρθρο μου για τη Μικρασιατική καταστροφή, που δημοσιεύθηκε στον τόμο του κισσαμίτη Μητροπολίτη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως κυρού Διονυσίου.

[7]Bλ. «Επιπτώσεις του Μακεδονικού αγώνα κατά την αρχιερατεία του Χρυσοστόμου στη Δράμα και η εκλογή του στη Μητρόπολη Σμύρνης», στο: Νανάκη Α., Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 171-196.

[8]Εφ. Πατρίς, 28 -12-2009.

[9]Αλλά γι΄ αυτά βλ. Νανάκη Α., Εκκλησία εθναρχούσα και εθνική: Μέσα από τη Σύναξη των Πρεσβυτέρων και τον Ιερό Σύνδεσμο της Εκκλησίας της Ελλάδος (1870-1922), Θεσσαλονίκη σ. 53-67.

[10]«Στην κυρά Αξιώπη, την ορθόδοξη τουρκόφωνη Ρωμιά».

[11]Νανάκη Α., Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 9-10.

[12]Βλ τη  μεταπτυχιακή εργασία που εκπονήθηκε με το δάσκαλο μου Ν. Ζαχαρόπουλο, του Χατζηδημητρίου Δ., «Η Τουρκοφωνία των Ελληνορθοδόξων στη Μικρά Ασία. Μεταφράσεις και εκδότες τουρκοφώνων βιβλίων, 1718-1820», Θεσσαλονίκη 1997.  

Άρθρο Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου κ.κ.Ανδρέα

 

Το άρθρο αυτό όπως και το προηγούμενο[1], σκοπό έχει να προβληματίσει. Οι νεότεροι ιστορικοί στην Ελλάδα, αλλά και στις άλλες βαλκανικές χώρες, που μελετούν, γράφουν και ξαναγράφουν την ιστορία, μέσα από το διάβασμα, την προσέγγιση και επαναπροσέγγιση των ιστορικών πηγών, προσδοκώ να τοποθετηθούν, να θέσουν ερωτήματα για μας αλλά και τους επόμενους. Με ενδιαφέρον διάβασα το 2003 τον Δ. Σταματόπουλο[2], ότι είχε ερευνήσει παραπέρα - και το αναφέρει στον πρόλογο του - την εκκλησιαστική και κοινωνική διάκριση ιωακειμικών - αντιιωακειμικών που το 1995 είχα θέσει και με είχε απασχολήσει[3].

Η ιστορία πανθομολογουμένως γράφεται από τους εκάστοτε νικητές, με τα πολιτιστικά επιτεύγματα και τους ίδιους είτε να παραδίδουν ειρηνικά στις επόμενες γενιές[4], είτε με συγκρουσιακά αποτελέσματα να περιέρχονται στην ιστορική περισυλλογή και γραφίδα. Για να γράφεται και να ξαναγράφεται η ιστορία. Και όλοι συμφωνούμε ότι διαφορετικά παρουσιάζονταν τα ιστορικά γενόμενα στην ιστοριογραφία της σοβιετικής Ρωσίας και διαφορετικά στη μετασοβιετική. Το ίδιο ισχύει για την Ισπανία, όπου το τέλος του εμφυλίου της καθόρισε και την κατεύθυνση της ιστοριογραφίας της στην εποχή του Φράνκο, δεν παρέμεινε όμως η ίδια και μετά το θάνατό του. Στις παραπάνω περιπτώσεις η ιστορία διαμόρφωνε και την ανάλογη ταυτότητα και συνείδηση.

Η συνείδηση και ταυτότητα στους αγροτοποιμενικούς προσφυγικούς πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα το 1922-1923 είναι εμφανέστατη. Δεν χωρούν εδώ αμφισημίες. Η συνείδηση και ταυτότητα των προσφυγικών αυτών στρωμάτων εκφράζεται κύρια και πρωταρχικά με τη θρησκευτική τους πίστη, που διαμορφώνει την ταυτότητά τους και την ιστορική τους μνήμη σε αναφορά και σχέση με τις συλλογικές ή προσωπικές παραστάσεις που είχαν από τις πατρίδες τους. Μνήμες συνυφασμένες με θρησκευτικές πολιτιστικές εκφράσεις και εκδηλώσεις.

Η θρησκευτική αυτή πρωτίστως προσφυγική ταυτότητα και συνείδηση διαμορφώθηκε, έχει τις ρίζες της, στις δομές της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, στην αυτοκρατορική οικουμένη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τα διαρκή αποκαλυπτικά θεοσημεία. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που τη διαδέχεται, διαφυλάττεται η συνείδηση αυτή εν μέσω των περιπετειών και των συγκρούσεων της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο Σεβασμιώτατος Καισαριανής κ. Δανιήλ στην ομιλία του για τα 90 χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής παρουσίασε την τραγικότητα των γενομένων με τις σφαγές και την εξολόθρευση του χριστιανικού στοιχείου, μέσα από τη δημοσίευση μέρους έκθεσης και αναφοράς του Εφέσου Χρυσοστόμου, αλλά δεν αποσιώπησε τη μείζονα διάκριση, το δίπολο οθωμανισμού – νεοτουρκικού εθνικισμού, εθναρχίας –έθνους. Αποδέχεται σαφέστατα τη διαφορά Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κεμαλικού εθνικού τουρκικού κράτους.

Γράφει ο Μητροπολίτης Καισαριανής: «Ἐνῷ δηλαδὴ κατὰ τοὺς μακροὺς αἰῶνας, καθ’ οὓς ἐκυριάρχησεν ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἐπὶ τῶν Χριστιανῶν τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀσίας, παρ’ ὅλον τὸν μετὰ φανατισμοῦ κατὰ τῶν Χριστιανῶν πόλεμον καὶ τὰς συχνὰς κατὰ τοῦ κλήρου καὶ τοῦ λαοῦ πιέσεις καὶ πολλάκις τοὺς φόνους αὐτῶν, τὸ Χριστιανικὸν στοιχεῖον ἀπήλαυε ποιᾶς τινος προστασίας καὶ τὰ λεγόμενα προνόμια τῶν Χριστιανῶν ἐξησφάλιζόν πως τὴν ἐλευθέραν ἐξάσκησιν τῶν θρησκευτικῶν των καθηκόντων καὶ καθίστατο οὕτω δυνατὴ ἡ διατήρησις καὶ ἡ πνευματικὴ ἔτι πρόοδος καὶ ἡ ἐν τῷ πολιτισμῷ ἀνάπτυξις αὐτῶν, τὸ Κεμαλικὸν καθεστὼς ἀνατρέψαν βιαίως τὴν ἐπὶ μακραίωνος ἱστορίας καὶ ἐπὶ ἐπισήμων πράξεων καὶ συνθηκῶν βασιζομένην ταύτην τάξιν τῶν θρησκευτικῶν ἐν Τουρκίᾳ πραγμάτων, ὡς σκοπὸν αὐτοῦ ἔταξε τὴν τελείαν ἐκρίζωσιν τῶν Χριστιανῶν ἐκ τοῦ Τουρκικοῦ κράτους»[5].

Η θρησκευτική συνείδηση του χριστιανικού πληθυσμού στη Μ. Ασία διαφυλάττεται στους χρόνους της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας από το Οικουμενικό μας Πατριαρχείο, την εκκλησιαστική και πολιτική κεφαλή του Γένους των Ρωμαίων. Ο αυτοκράτορας, ο «πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ ρωμαίων», δίνει τη θέση του στον Πατριάρχη των Ρωμαίων που επιτελεί την εκκλησιαστική και πολιτική του αποστολή με τις δομές του Οικουμενικού Πατριαρχείου[6]

O Μητροπολίτης Νικαίας κ. Αλέξιος στην επετειακή ομιλία του για τη Μικρασιατική Καταστροφή αναφέρεται στην «ἐκεῖ Ἐθναρχοῦσα Ἐκκλησία», με κορυφαίο πρόσωπο της Μικρασιατικής Καταστροφής τον άγιο ιερομάρτυρα Μητροπολίτη Χρυσόστομο και προχωράει με κέντρο το πρόσωπο του αγίου Σμύρνης στην παραδοσιακή διαχρονική συνέχεια και σύνδεση: «ἐπανέλαβε ὑπερήφανα στάσεις ἡρώων ἀπό τήν ἀρχαιότητα ὥς τίς μέρες μας…Στέκεται ἰσάξια πλάι στόν Λεωνίδα, τόν Θεμιστοκλῆ, τούς Σουλιῶτες, τούς Μακεδονομάχους, τούς ὑπερασπιστές τοῦ Ἀρκαδίου, τούς ἥρωες τοῦ ’40».

Ο Μητροπολίτης Γλυφάδος κ. Παύλος, μικρασιατικής καταγωγής, στην επετειακή ομιλία του αναφέρθηκε στις προσωπικές αναμνήσεις του πατέρα του στη Σμύρνη, αλλά και του ίδιου, ο οποίος διαφυλάττει ως ιερό κειμήλιο τη φωτογραφία του Χρυσόστομου που του παρέδωσε ο πατέρας του. Ο άγιος εθνομάρτυρας Σμύρνης Χρυσόστομος αποτελεί κορυφαίο εκπρόσωπο της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, την οποία είχε το πρώτον υπηρετήσει ως Δράμας στον Μακεδονικό αγώνα[7]. Διαδέχθηκε τον Βασίλειο, ένα κορυφαίο εκπρόσωπο της εθναρχίας, της Ρωμιοσύνης, του οθωμανισμού και των προνομίων. Και οι δύο Μητροπολίτες της Σμύρνης, Βασίλειος και Χρυσόστομος, υπηρέτησαν το πνευματικό και πολιτιστικό μέγεθος του ελληνισμού, μέσα όμως από διαφορετικά ιδεολογικοπολιτικά σχήματα. Ο Βασίλειος αποδέχεται την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε εποχή που αντιμετωπίζει το δίλημμα προεθνική ή εθνική πορεία και εξεδήμησε στη Σμύρνη το 1910, δύο χρόνια μετά το κίνημα των Νεοτούρκων. Η προξενική έκθεση του εθνικού μας κέντρου, της Αθήνας, χαρακτηρίζει τον Βασίλειο «σλάβο τε το γένος και το φρόνημα», επειδή γεννήθηκε σε σλαβόφωνη οικογένεια.

Στα αστικά προσφυγικά στρώματα της Σμύρνης, αλλά και των άλλων μικρασιατικών πόλεων διαμορφώνεται και ενδυναμώνεται η τάση που αναζητάει και εκφράζει τη σύνδεση με το εθνικό μας κέντρο, την Αθήνα. Στην περίπτωση αυτή έχουμε αποσαφηνισμένη εθνική ταυτότητα και εθνική συνείδηση. Οι δύο εφημερίδες της Σμύρνης, η «Αμάλθεια», που ανέλαβε την ευθύνη της εκλογής του εθνοϊερομάρτυρα αγίου Χρυσοστόμου, και η «Ν. Σμύρνη» που αναζητώντας τον διάδοχο του Βασιλείου μέσα από τις δομές της εθναρχίας και του οθωμανισμού προτείνει τον μετέπειτα Δυρραχίου Ιάκωβο, εκφράζουν τις δύο τάσεις του αστικού πληθυσμού της Σμύρνης. Στην πρώτη της «Αμάλθειας», της αίγας που θήλασε τον Δία στο Ιδαίο Άντρο του Ψηλορείτη, έχουμε τον εθνικό προσανατολισμό και στη δεύτερη την επιμονή στον οθωμανισμό και τη συνείδηση του Γένους. Στις ποδοσφαιρικές ομάδες «Απόλλων» και «Πανιώνιος» εκφράζονται επίσης οι δυο παραπάνω κατευθύνσεις.

Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα ομιλούν κατά κανόνα για την «πατρίδα» με διαφορετική νοηματοδοσία και φόρτιση. Ο όρος «πατρίδα» μπορεί να σημαίνει και την εθνική επικράτεια. Πρωτίστως ή και παράλληλα, ακόμα και για τα αστικά προσφυγικά στρώματα η πατρίδα σηματοδοτεί τον τόπο της γέννησής τους και τον πλησιόχωρο προς αυτόν τόπο. Για τον παππού μου, αν και εθελοντή του ελληνικού στρατού από το κίνημα της Θεσσαλονίκης το 1916 μέχρι και το κίνημα του 1922, πατρίδα εξακολουθούσε να παραμένει η χερσόνησος της Ερυθραίας –Τσεσμέ, με κέντρο πάντοτε τη γενέτειρά του, τα Αλάτσατα. Στη σταθερότητα αυτής της ταυτότητάς του συνέβαλε και η αγροτική του ενασχόληση.

Αλλά και ο λόγιος Νικόλαος Σταυρινίδης, επώνυμος μεταφραστής του τουρκικού αρχείου στο Ηράκλειο της Κρήτης, σπουδαγμένος στις περιώνυμες σχολές της Σμύρνης, με τον όρο «πατρίδα» έδινε προτεραιότητα στη γενέτειρά του, κάτι που γνωρίζω από προσωπική συναναστροφή: η πατρίδα σηματοδοτούσε το χωριό Σαϊπ με την Ερυθραία – Τσεσμέ, όπως δηλαδή και στον παππού μου. Στο Σαϊπ ζούσαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Εκεί ο Σταυρινίδης έμαθε μαζί με τους μουσουλμανόπαιδες τα τουρκικά. Σπούδασε στη Σμύρνη, στη σχολή Αρώνη, όπου έμαθε τα Γαλλικά, στη δε σχολή Μπάξτερ τα αγγλικά. Στις σχολές γινόταν διδασκαλία και της παλαιάς τουρκικής γραφής, και με την έφεση που είχε έμαθε τα παλαιοτουρκικά.

Επειδή μιλάμε για ταυτότητες και συνείδηση ας γνωρίζουμε ότι ο Σταυρινίδης «για να εγγραφεί στο Λύκειο Αρώνη ρωτήθηκε από το καθηγητή πως ονομάζεται. «Καψής» απάντησε ο νεαρός. «Α!, έκανε με αποδοκιμασία ο καθηγητής, «αυτό είναι τούρκικο, το όνομα του πατέρα σου ποιο είναι;». «Σταύρος» ήταν η απάντηση. «Τότε το επώνυμό σου είναι Σταυρινίδης», απεφάνθη ο ελληνολάτρης καθηγητής»[8]. Αν σήμερα ηχούν όλα αυτά λίγο πομπώδη έναν αιώνα πριν, στις αρχές του 20ου, δεν ήταν. Το γεγονός συμβαίνει περί το 1913 στη Σμύρνη. Ο καθηγητής που του άλλαξε το επίθετο, πιθανότατα απόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι εκφραστής της νεοελληνικής εθνικής ιδέας, η οποία έχει διασκελίσει το Αιγαίο και έχει εγκατασταθεί στη Σμύρνη πολύ πριν από τον Ελληνικό στρατό τον Μάιο του 1919. Η Ελληνική συνείδηση και ταυτότητα, όπως και κάθε εθνική συνείδηση, προϋποθέτει το κέντρο της και τους εκφραστές της. Το Εθνικό Πανεπιστήμιο των Αθηνών αναλαμβάνει και διαδραματίζει ευστοχότατα αυτή την αποστολή, περί δε τα μέσα του 19ου αιώνα έχει ισχυρούς συμπαραστάτες τους συλλόγους με πρώτο τον Φιλολογικό Σύλλογο[9].

Στους τουρκόφωνους προσφυγικούς πληθυσμούς η θρησκευτική τους συνείδηση καθορίζει και προσδιορίζει καταλυτικά την ταυτότητά τους. Γνώρισα στον ελληνόφωνο προσφυγικό συνοικισμό Ατσαλένιου - Ν. Κλαζομενών, όπου γεννήθηκα και έζησα, την τουρκόφωνη κυρά Αξιώπη. Της αφιέρωσα[10]το δεύτερο τόμο του «Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά» με το εξής σχόλιο στον πρόλογο: «Η Αξιώπη, η ορθόδοξη τουρκόφωνη Ρωμιά της αφιέρωσης, μακαρίτισσα πλέον είναι η ανώνυμη Μικρασιάτισσα, που ζει στην εποχή αυτή το ιστορικό δράμα των δύο προηγούμενων αιώνων. Οι εθνοκτονίες την ξερίζωσαν και αναγκάστηκε να ζήσει στον ελληνόφωνο προσφυγικό συνοικισμό Νέων Κλαζομενών Ατσαλένιου στο Ηράκλειο, μιλώντας τη γλώσσα της τη μητρική, σχεδόν μόνο με το γιό της»[11]. Πέρα όμως από την αναζήτηση και τον προσδιορισμό της συνείδησης και ταυτότητας στην κυρά Αξιώπη ή σε άλλους ορθόδοξους τουρκόφωνους ή δίγλωσσους, οι απόγονοί τους που συνέχισαν τη ζωή τους στην Ελλάδα εξέφρασαν την εθνική μας ταυτότητα και συνείδηση.

Η υποθετική εκδοχή όπου θα έμεναν και θα συνέχιζαν τη ζωή τους στην Καππαδοκία της Μ. Ασίας[12]μας προδιαθέτει για το μέλλον και την ταυτότητα που θα διαμορφωνόταν. Συνεπώς η ταυτότητα και συνείδηση διαμορφώνονται, ισχυροποιούνται ή εξασθενούν υπό την επίδραση συγκεκριμένων δεδομένων παραγόντων που όμως μεταβάλλονται, αλλάζουν μέσα στο χρόνο. Το ιστορικό γίγνεσθαι δεν είναι αμετάβλητο. Επηρεάζει κάποτε μάλιστα καταλυτικά την ταυτότητα και τη συνείδηση.

Η ταινία «Πολίτικη κουζίνα» βοηθάει τον προβληματισμό μας. Στην ίδια χρονική περίοδο άνθρωποι με την ίδια καταγωγή και γλώσσα την Ελληνική, εκφράζονται με διαφορετική ταυτότητα και συνείδηση, ανάλογη με τα μνημεία, τον πολιτισμό και το ιστορικό παρελθόν του. Στην ταινία ο Κωνσταντινοπολίτης που αναγκάζεται να ζήσει στην Αθήνα μετά τη βία των Σεπτεμβριανών του 1955 έχει την ίδια ταυτότητα και συνείδηση με τον εκ Πελοπονήσου ή Στερεάς Ελλάδας Αθηναίο;

Η προσέγγιση της ταυτότητας και συνείδησης του Ποντιακού Ελληνισμού έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο Πόντος είχε πλούσιο και δημιουργικότατο ιστορικό παρελθόν. Το Βασίλειο του Πόντου με διάρκεια ζωής περί τους τρεις τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες. Την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας από το 1204 με τους Μεγαλοκομνηνούς έως το 1461 που υποκύπτουν στους Οθωμανούς. Με λογίους, όπως τον Γεώργιο Τραπεζούντιο ή τον Γεώργιο Αμοιρούτζη. Με λαμπρά εκκλησιαστικά καθιδρύματα, όπως την Παναγία του Σουμελά, τον άγιο Γεώργιο τον Περιστερεώτα. Με το περίλαμπρο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, όπου δίδαξε ο Πόντιος Σεβαστός Κυμινίτης στον 17ο αιώνα, ενώ η σχολή σταμάτησε τη λειτουργία της με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτή την ταυτότητα, τη συνείδηση και την ιστορική μνήμη των Ποντίων πόσο τη γνωρίζουν οι σημερινοί Πόντιοι ή πόσο τη γνώρισαν οι Πόντιοι της πρώτης ή δεύτερης γενιάς; Διδάσκεται στα ελληνικά μας σχολεία η ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού; Η προσπάθεια για την Ποντιακή ή Ποντοαρμενική Δημοκρατία, αν είχε άλλη πορεία, τότε στα σχολεία της Τραπεζούντας, της Σινώπης και στις άλλες πόλεις του Πόντου η διδακτέα ύλη τους στο μάθημα της ιστορίας θα ταυτιζόταν με αυτή του Ελληνικού κράτους; Θα εφησύχαζε στα ράφια των βιβλιοθηκών μια τόση λαμπρή ιστορική πορεία, στην οποία προέχουσα θέση κατέχει ο πλούτος και το μεγαλείο της ποντιακής διαλέκτου, που έμεινε πλέον μια νεκρή γλώσσα, όπως και η κρητική διάλεκτος. Εν μέσω άλλων ιστορικών εξελίξεων η ποντιακή διάλεκτος δεν θα ήταν, όπως και με το συνάδελφο στη Θεολογική Σχολή καθηγητή Ηρακλή Ρεράκη συζητήσαμε, η καθομιλουμένη και γραπτή γλώσσα του Ποντιακού Ελλήνισμού, μια ζωντανή δηλαδή γλώσσα; Συμφώνησε βέβαια ο συνάδελφος κ. Ρεράκης ότι η παγκοσμιοποίηση και η πολυπολιτισμικότητα δεν ευθύνονται γι΄ αυτή την εξέλιξη.

Δεν θα ονοματίσω, αλλά είναι ζητούμενο μια τέτοιου μεγέθους ιστορικότητα για ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. Ένα ιστορικό παρελθόν με πολιτιστικό μέγεθος όπως αυτό του Ποντιακού Ελληνισμού, θα είχε αναδειχθεί, θα είχε καταστεί διδακτέα ύλη σε σχολεία. Τα πρόσωπα, η γλώσσα, τα μνημεία, τα εκκλησιαστικά καθιδρύματα θα αποτελούσαν εθνικά σύμβολα και σημεία εθνικής αναφοράς, για την ιστορία του χθες και του απώτερου παρελθόντος του εθνοκρατικού συνόλου που θα εδραζόταν σε μια τόσο εύσχημη ιστορία, όπως αυτή του Ποντιακού Ελληνισμού, την οποία ιστορικές συγκυρίες την τοποθέτησαν στις βιβλιοθήκες, για να τις μελετούν κυρίως οι ειδικοί.

Εμείς οι Έλληνες με το πλουσιότατο ιστορικό παρελθόν έχουμε τη δυνατότητα επιλογής στη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας. Ακόμα και η δημιουργία ενός σχολείου ιστορίας, κατά το προηγούμενο του μουσικού σχολείου, δεν θα αναιρούσε το δίλημμα, τι να διδάξουμε στα παιδιά μας από την ιστορικότητά μας. Το ερώτημα τι να διδάξεις, τι να γράψεις και τι να παρακάμψεις θα ήταν και στο ιστορικό σχολείο μείζον και υπαρκτό. Τα Τίρανα, η Σόφια και πολύ περισσότερο τα Σκόπια έχουν όμως παρόμοια διλήμματα ιστορικών επιλογών; Στην τελευταία χώρα ο μύθος είναι ανυπερθέτως κυρίαρχος στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της συνείδησής τους. Ενθυμούμαι τον φοιτητή, όταν με παράπονο μου είπε, «Σεβασμιώτατε, εμένα στο σχολεία μου με έμαθαν ότι είμαι απόγονος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τώρα τι να κάνω; Ελάτε στη θέση μου».

Η ταυτότητα και συνείδηση των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα το 1922 στους αγροτικούς πληθυσμούς σηματοδοτείται πρωτίστως από την εκκλησιαστική τους πίστη. Από τη θρησκευτική τους συνείδηση, η οποία εξαγριωνόταν διαμαρτυρόμενη, ή με αγανάκτηση σιωπούσε, όταν φθάνοντας στην Ελλάδα άκουγαν ενίοτε να υβρίζονται τα θεία. Στους αστικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, προσφύγων και αυτών στη συνέχεια, έχουμε την έκφραση της εθνικής συνείδησης πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι οθωμανιστές της εθναρχίας, του «Πανιωνίου» ή της «Ν. Σμύρνης», αστικοί και αυτοί πληθυσμοί, εγκαθιστάμενοι στην Ελλάδα αποδέχονται και συστοιχίζονται με την εθνική πραγματικότητα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Μανουήλ Γεδεών, Φαναριώτη στη συνείδηση και την καταγωγή, Μεγάλου Χαρτοφύλακα και άρχοντος χρονογράφου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έμπιστου του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄. Είκοσι έξι χρονών το 1876, ο Γεδεών θα γράψει στο βιβλίο επισκεπτών της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα, στο Σεράϊ: «Εις Κύριος-μία πίστη-εν Βάπτισμα, εν ω ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, δούλος ή ελεύθερος, ουδέ Σλαύος ή Ελλήν». Το 1921 θα εγκατασταθεί στην Αθήνα, το 1926 θα γίνει μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Εκ της Ιεράς Μητρόπολης Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου

 



[1]Νανάκη Α., «1922: Το τέλος της αυτοκρατορικής Οικουμένης του Ελληνισμού».

[2]Σταματόπουλου Δ., Μεταρρύθμιση και εκκοσμίκευση. Προς μια ανασύνθεση της ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ο αιώνα, Αθήνα 2003.

[3]Νανάκη Α., Το Μητροπολιτικό ζήτημα και η εκκλησιαστική οργάνωση της Κρήτης (1897-1990), Κατερίνη 1995, σ. 49-65)

[4]Βλ. και το ποίημα του Καβάφη «Οι Βάρβαροι».

[5]Βλ. ιστοσελίδα της Μητροπόλεως Καισαριανής.

[6]Περισσότερα για την ευθύνη και δράση του Πατριαρχείου την περίοδο αυτή θα μπορούσε να δει κανείς στο άρθρο μου για τη Μικρασιατική καταστροφή, που δημοσιεύθηκε στον τόμο του κισσαμίτη Μητροπολίτη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως κυρού Διονυσίου.

[7]Bλ. «Επιπτώσεις του Μακεδονικού αγώνα κατά την αρχιερατεία του Χρυσοστόμου στη Δράμα και η εκλογή του στη Μητρόπολη Σμύρνης», στο: Νανάκη Α., Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 171-196.

[8]Εφ. Πατρίς, 28 -12-2009.

[9]Αλλά γι΄ αυτά βλ. Νανάκη Α., Εκκλησία εθναρχούσα και εθνική: Μέσα από τη Σύναξη των Πρεσβυτέρων και τον Ιερό Σύνδεσμο της Εκκλησίας της Ελλάδος (1870-1922), Θεσσαλονίκη σ. 53-67.

[10]«Στην κυρά Αξιώπη, την ορθόδοξη τουρκόφωνη Ρωμιά».

[11]Νανάκη Α., Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 9-10.

[12]Βλ τη  μεταπτυχιακή εργασία που εκπονήθηκε με το δάσκαλο μου Ν. Ζαχαρόπουλο, του Χατζηδημητρίου Δ., «Η Τουρκοφωνία των Ελληνορθοδόξων στη Μικρά Ασία. Μεταφράσεις και εκδότες τουρκοφώνων βιβλίων, 1718-1820», Θεσσαλονίκη 1997.  

δείτε περισσότερα »
Συνάντηση των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών της Μ. Ανατολής με τον Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 19/09/2012

Συνάντηση των Σεπτών Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών της Μέσης Ανατολής με τον Εξοχ.Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο πραγματοποιήθηκε το απόγευμα της 18ης Σεπτεμβρίου ε.ε. στην έδρα της Ευρωπαίκής Επιτροπής, στις Βρυξέλλες.

Οι Μακαριώτατοι Πατριάρχες Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ. Θεόδωρος Β, Ιεροσολύμων κ. Θεόφιλος και ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου κ. Χρυσόστομος, εκπροσωπούντες και τον Μακ.Πατριάρχη Αντιοχείας κ. Ιγνάτιο και συνοδευόμενοι από την Ευρωβουλευτή κα. Ρόδη Κράτσα, πρώην Αντιπρόεδρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, έθεσαν το φλέγον ζήτημα της τσαραχώδους καταστάσεως που επικρατεί στην Συρία και γενικότερα στην Μέση Ανατολή, ζητώντας από τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενώσεως να προασπίσουν τα δικαιώματα των χριστιανών, καθώς και να συμβάλλουν καθοριστικά στην επικράτηση  της ειρήνης και της ασφάλειας όλων ανεξαιρέτως των πολιτών της ευρύτερης αυτής περιοχής.

Κατά την συνάντηση, οι Σεπτοί Προκαθήμενοι υπέβαλαν κοινή Αναφορά σχετικά με την προστασία και την προάσπιση των δικαιωμάτων των χριστιανών.

 Ο Εξοχ. Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ετόνισε ότι η Ευρώπη παρακολουθεί με προσοχή τις εξελίξεις και καταβάλλει κάθε προσπάθεια για την ειρήνευση στην Μ.Ανατολή, ενώ επεσήμανε ότι έχει επισκεφθεί πολλές αραβικές χώρες  και αφουγκράζεται τις αγωνίες και τα προβλήματα των χριστιανικών κοινοτήτων.

Αναφερόμενος ιδιαίτερα στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, ο Εξοχ. κ. Μπαρόζο μίλησε με επαινετικούς λόγους για την αδιάκοπη δισχιλιετή ιστορία του «αρχαιοτέρου, εν ενεργεία, εκκλησιαστικού οργανισμού της Αφρικής», όπως χαρακτηριστικά είπε, ενώ τάχθηκε σαφώς υπέρ των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων που προωθεί ο νέος Πρόεδρος της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου Εξοχ.κ.Μοχάμεντ Μόρσι.

Επίσης, ο Μακ.Αρχιεπίσκοπος Κύπρου κ.Χρυσόστομος τόνισε την ανάγκη να θεσμοθετηθεί η συνάντηση των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών της Μέσης Ανατολής με την ηγεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Σημειώνεται ότι η ΑΘΜ ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας κ.κ.Θεόδωρος Β’ αφίχθη στις Βρυξέλλες το μεσημέρι της 18ης Σεπτεμβρίου ε.ε., συνοδευόμενος από τον Πανοσιολ. Αρχιμ. κ.Παντελεήμονα Αράθυμο, Αρχιγραμματέα της Αγίας και Ιεράς Συνόδου και τον Σύμβουλο Τύπου, Δημοσιογράφο κ.Νικόλαο Κάτσικα, και θα συνεχίσει μαζί με τους Μακ. Προκαθημένους των Εκκλησιών Ιεροσολύμων και Κύπρου τις ενημερωτικές επαφές με κορυφαία στελέχη των ευρωπαϊκών οργάνων, μεταξύ των οποιών και με τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου κ. Herman Van Rompuy.
 

δείτε περισσότερα »
Ακόμα ένα έργο στην Επισκοπή Μοζαμβίκης
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 16/09/2012

(πηγή νυχθημερόν) Με ιδιαίτερη συγκίνηση και υπό καταρρακτώδη βροχή, σήμερα, μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας της Κυριακής μετά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, στην μακρινή Μοζαμβίκη, με τα πολλά και ιδιόρρυθμα προβλήματα, πραγματοποιήθηκε η πολυαναμενόμενη θεμελίωση Οικήματος Πολλαπλών Χρήσεων της Ιεράς Επισκοπής.
Ο οικείος Ορθόδοξος Επίσκοπος κ. ΙΩΑΝΝΗΣ,  με τις ευλογίες αλλά και με την ηθική και υλική συμπαράσταση του Προκαθημένου του Αλεξανδρινού Θρόνου, της  Α.Θ.Μ. του Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄, έθεσε τον θεμέλιο λίθο του εν λόγω οικήματος στον προαύλιο χώρο του Ιερού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών (πίσω από την κόγχη του Ιερού Βήματος), το οποίο πρόκειται να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των Ορθοδόξων που ζουν και δραστηριοποιούνται στην έδρα της Ιεράς Επισκοπής, στο Maputo, την πρωτεύουσα της Μοζαμβίκης. 

δείτε περισσότερα »
Η Αλεξανδρινή Εκκλησία αποχαιρέτησε τον μακαριστό Γέροντα Λεοντοπόλεως
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 02/09/2012

Με μεγάλη θλίψη και άφατη οδύνη η Αλεξανδρινή Εκκλησία αποχαιρέτισε χθες το πρωί, έναν από τους πλέον διακεκριμένους και λογίους Ιεράρχες της, τον Μακαριστό Μητροπολίτη Γέροντα Λεοντοπόλεως κυρό Διονύσιο.

Στον Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου στο Μετόχι του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας στην Κυψέλη, το πρωί του Σαββάτου, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Χαρτούμ και παντός Σουδάν κ. Εμμανουήλ τέλεσε Αρχιερατική Θεία Λειτουργία, παρουσία πλήθους πιστών, πνευματικών τέκνων και φίλων του Μακαριστού Ιεράρχου.

Στις 10:30΄ τελέσθηκε η Εξόδιος Ακολουθία υπό του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Άκκρας κ. Γεωργίου, εκπροσώπου της Α.Θ.Μ. του Πάπα και Πατριάρχου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄στην Αθήνα. . Στην Ακολουθία έλαβαν μέρος, ο Εκπρόσωπος της Α.Μ. του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερωνύμου, Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Θαυμακού κ. Ιάκωβος, οι Σεβασμιώτατοι Μητροπολίτες του Θρόνου Ζάμπιας και Μαλάουι κ. Ιωακείμ,Χαρτούμ και παντός Σουδάν κ. Εμμανουήλ και Ηλιουπόλεως κ. Θεόδωρος και πλήθος ιερέων. Την Α. Θ. Παναγιότητα τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο εκπροσώπησε εκ του παραθρονίου ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Κηφισίας, Αμαρουσίου και Ωρωπού, κ. Κύριλλος.

Τον επικήδειο λόγο εξεφώνησε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γέρων Πηλουσίου κ. Καλλίνικος, ενώ παρέστη συμπροσευχόμενος και ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Κανώπου κ. Σπυρίδων. 

Ακόμη εκ μέρους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας παρέστησαν ο Σεβασμιότατος  Αρχιεπίσκοπος κ.  Νικόλαος Φώσκολος,  και ο Αποστολικός Νούντσιος  στην Αθήνα, τιτουλάριος επίσκοπος Έντουαρντ Γιόζεφ Άνταμς.

Για την ζωή και το πολυσχιδές έργο του μακαριστού Ιεράρχου ομίλησε εκτενέστατα ο Μητροπολίτης Γέρων Πηλουσίου κ. Καλλίνικος, ενώ εκ μέρους της Εστίας Θεολόγων Χάλκης ομίλησε ο π. Κυριακός Τσουρός. Ακόμη την αγάπη τους προς τον Μακαριστό Ιεράρχη εξέφρασαν με τις ομιλίες τους ο Επίτιμος Πρόεδρος του Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων κ. Φίλιππος Κοσένας, ο Πρόεδρος του Συνδέσμου αποφοίτων Σαλβαγείου Εμπορικής Σχολής Αλεξανδρείας κ.α.

Ακολούθησε η ταφή του μακαριστού Ιεράρχου στο Κοιμητήριο Χαλανδρίου υπό Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Άκκρας κ. Γεωργίου, εκπροσώπου της Α.Θ.Μ. του Πάπα και Πατριάρχου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄στην Αθήνα.

  

δείτε περισσότερα »
Επίσκεψη του Πατριάρχη Θεοδώρου στην Φρεγάτα "Ψαρά" στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 29/08/2012

Πατριαρχείο Αλεξανδρείας-(του Ν.Κάτσικα) Ένα σεμνό αλλά και τιμητικό προσκύνημα στο Δευτερόθρονο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας ήταν η επίσκεψη αντιπροσωπείας της ελληνικής φρεγάτας «Ψαρά», όπου οι έλληνες αξιωματικοί με επικεφαλής τον Εξοχ. Υπαρχηγό του Ελληνικού Στόλου, Υποναύαρχο κ. Γεώργιο Γιακουμάκη έγιναν θερμά δεκτοί από την ΑΘΜ τον Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ. Θεόδωρο Β΄ στην Πατριαρχική Καθέδρα, την 27η Αυγούστου ε.ε..

Υποδεχόμενος τους υψηλούς επισκέπτες ο Μακαριώτατος, τους ετόνισε ότι «να γνωρίζετε ότι θα συνεχίσουμε να κρατούμε «Θερμοπύλες», όπως πάντοτε κάνουμε από την εποχή του Αποστόλου Μάρκου, 2.000 χρόνια πριν, και δεν θα αφήσουμε κανέναν Εφιάλτη να προδώσει το πέρασμα των εθνικών τούτων Θερμοπυλών. Για το  

δείτε περισσότερα »
Σύσκεψη υπό τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας για την κατάσταση σε Σουδάν-Νιγηρία
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 22/08/2012

Την 21η Αυγούστου ε.ε. η Α.Θ.Μ. ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής, κ.κ. Θεόδωρος Βʼ, είχε συνάντηση εργασίας με τους Σεβ.Μητροπολίτες Νιγηρίας κ.Αλέξανδρο και Χαρτούμ κ.Εμμανουήλ.
 
Κατά τη διάρκεια της συναντήσεως δόθηκε η ευκαιρία να συζητηθούν διά μακρόν αφενός μεν οι εν γένει εξελίξεις στο νεοσύστατο κράτος του Νοτίου Σουδάν, αφετέρου δε ο αντίκτυπος που έχουν τα τελευταίως σημειωθέντα περιστατικά θρησκευτικής βίας στην Αφρική και κυρίως στην Νιγηρία.
 
Ιδιαίτερη έμφαση εδόθη στις πρωτοβουλίες που σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο αναλαμβάνει ο Μακαριώτατος προκειμένου το παλαίφατο Πατριαρχείο να συνεχίσει να λειτουργεί ως παράγων καταλλαγής και φιλαλληλίας στις τοπικές αφρικανικές κοινωνίες, προτάσσοντας τις αξίες της αγάπης, της ειρήνης και του αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ όλων των ανθρώπων, των διαβιούντων εντός των ορίων της κανονικής δικαιοδοσίας του, ανεξαρτήτως θρησκευτικής ομολογίας.
 

δείτε περισσότερα »
Υεμένη: τον σταύρωσαν γιατί βαπτίστηκε χριστιανός!
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 19/08/2012

Μπορεί στην Ελλάδα ο πολυπολιτισμός να ανακοινώνει μέχρι και έναρξη πολέμου κατά των γηγενών κατοίκων, μπορεί οι λαθρομετανάστες παραδόξως να μας προτιμούν ως χώρα παραμονής τους αντί άλλων ισλαμικών κρατών στα οποία μπορούν να ενσωματωθούν πολύ εύκολα λόγω θρησκείας, μπορεί η ελευθερία ζωής και σκέψης να είναι αγαθά που προσφέρονται πλουσιοπάροχα ακόμη και σε αυτούς που καταδυναστεύουν την ζωή, την σκέψη και τα πιστεύω μας, όμως τίποτε δεν μπορεί να συγκριθεί με χώρες στις οποίες ο ισλαμισμός αποτελεί την κυρίαρχη τάξη, η οποία αποφασίζει -εν ψυχρώ- για την ζωή και τον θάνατο όσων τολμούν να τον αμφισβητήσουν ή να τον απαρνηθούν.

Η φωτογραφία αποτελεί απόδειξη της αγάπης προς τον χριστιανισμό, εκείνων που προστρέχουν στην χώρα μας για να… σωθούν. Στην φωτογραφία βλέπουμε έναν πολίτη της Υεμένης, ο οποίος είχε το θράσος να βαπτισθεί χριστιανός! Κι επειδή αμφισβήτησε το Ισλάμ, τον σταύρωσαν!!!

Τί είπατε; Ο πολιπολιτισμός και η πανθρησκεία αποτελούν το σκοπό της Νέας  

δείτε περισσότερα »
Εκοιμήθη ο μητροπολίτης Καβάσων κυρός Φιλήμων
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 04/08/2012

Εκοιμήθη την 3η Αυγούστου ε.ε. ο Μητροπολίτης Καβάσων κυρός Φιλήμων, εφησυχάζων Ιεράρχης του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Ο μακαριστός αρχιερεύς εγεννήθη την 30η Σεπτεμβρίου 1934 στην Λυών της Γαλλίας. Απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης, εκάρη Μοναχός στην Ιερά Μονή Πεντέλης το έτος  1955. Χειροτονήθηκε Διάκονος την 15η Μαρτίου 1959 από τον Μητροπολίτη Αιτωλίας και Ακαρνανίας Ιερόθεο και Πρεσβύτερος-Αρχιμανδρίτης τα Χριστούγεννα του έτους 1960 από τον Μητροπολίτη Άρτης Ιγνάτιο. Το 1964 ενετάχθη στον κλήρο του παλαιφάτου Πατριαρχείου, όπου διετέλεσε Εφημέριος των  Ιερών Ναών Αγ. Νικολάου Ιβραημίας, Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Πορτ-Σαϊδ, Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Αλεξανδρείας και Ηγούμενος της  Ιεράς Πατριαρχικής Μονής Οσίου Σάββα Αλεξανδρείας. 

δείτε περισσότερα »
ΕΠΕΙΓΟΝ: Αίμα χρειάζονται τα δίδυμα 7χρονα παιδάκια στο «Αγλαΐα Κυριακού»
Πατριαρχεία | Δημοσίευση: 12/07/2012

ΑΙΜΑ χρειάζονται επειγόντως τα δίδυμα 7χρονα παιδάκια που χτύπησε το πρωί ο μοτοσικλετιστής και τα οποία δίνουν μάχη για να κρατηθούν στη ζωή.Τα δίδυμα νοσηλέυονται διασωληνωμένα στην εντατική μονάδα του νοσοκομείου Αγλαϊα Κυριακού.Τα παιδιά μεταφέρθηκαν εσπευσμένα στο νοσoκομείο όταν 21χρονος μοτοσυκλετιστής τα χτύπησε με τη μηχανή του στην οδό Πατησίων.

Στον Ευαγγελισμό σε άσχημη κατάσταση νοσηλεύεται και η μητέρα τους, η οποία ωστόσο έχει διαφύγει τον κίνδυνο 

δείτε περισσότερα »

Σελίδες : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37